Paulino Santos
(22 Hunyo 1890-29 Agosto 1945)
Si Paulino Santos (Paw·lí·no Sán·tos) ay isang sundalo at pinunò ng hukbong Filipino at isa sa mga nangasiwa ng pagtatatag ng mga karagdagang pamayanan sa Mindanao bago ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Sa kaniya ipinangalan ang isa sa mga pangunahing lungsod ng Mindanao, ang Lungsod General Santos at higit na tinatawag na ”GenSan.”
Isinilang siyá noong 22 Hunyo1890 sa Camiling, Tarlac, kina Remigio Santos at Rosa Torres. Noong 1907, pagkatapos mag-aral ng elementarya sa mga paaralang pinapatakbo ng mga Español at Americano, itinalaga siyáng gurong pangmunisipyo. Hindi malaon, pumasok siyá sa Kostabularya ng Filipinas. Hábang naglilingkod at tumataas sa ranggo, nagsikap siyáng ipagpatuloy ang pagaaral, at nakapagtapos ng hay-iskul. Noong 1913, pumasá siyá at nakapasok sa Akademya Militar ng Filipinas sa Baguio, na kilala noon bilang Constabulary Officers School. Nagtapos siyáng class valedictorian at ikinomisyon bilang tenyente.
Mabilis ang naging pag-imbulog ng kaniyang katayuan. Noong 1923, isa na siyáng magat (major). Nagsilbi siyáng adjutant ng Headquarters ng Philippine Constabulary bago magretiro bilang tenyente koronel noong 1930. Sa loob ng mga taóng ito, sumabak siyá sa mga kampanya laban sa mga Moro sa Lanao at Bayang Cota sa Mindanao, at ilang beses siyáng nasugatan ng mga sibat at bála. Sinasabing personal niyang pinamunuan ang kaniyang platoon sa paglusob sa mga kuta ng kalaban. Dahil sa kaniyang katapangan, kinilála siyá ni Gobernador Heneral Frank Murphy at ginawang aide ni Manuel L. Quezon sa kaniyang inagurasyon bilang pangulo ng Komonwelt ng Filipinas. Nagsilbi siyáng Deputy Provincial Treasurer, at pagkatapos ay Provincial Governor, ng Lanao. Itinalaga siyáng direktor ng Kawanihan ng mga Kulungan mula1930 hanggang 1936. Itinatag niya ang Davao Penal Colony noong 1932 at inilipat ang Bilibid mula sa Maynila patungong Muntinlupa, na dating bahagi ng lalawigan ng Rizal. Noong 1936, tinawag muli siyá sa serbisyong militar ni Pangulong Quezon at ginawaran ng ranggong Brigadyir Heneral at Assistant Chief of Staff ng hukbong Filipino. Bago matapos ang taon, iniluklok siyá bilang Chief of Staff ng hukbo na may ranggong Magat Heneral..
Noong 1939, pagkatapos ng kaniyang termino sa hukbo ng Filipinas, itinalaga siyá bilang hepe ng National Land Settlement Administration. Pinangunahan niya ang ang unang pangkat ng 200 migrante mula sa Luzon at Kabisayaan sa pagtira sa Lambak ng Koronadal. Nagtatag at nagpalago mula sa Museong Ayala silá ng anim na pamayanan, at isa na rito ang bayan ng Dadiangas.
Pumanaw si Santos noong 29 Agosto 1945. Hindi malinaw kung ano ang tiyak na dahilan; batay sa ilang dokumento, namatay siyá sa pneumonia. Inilibing siya sa bayan ng Kiangan, Ifugao. Bilang pagkilála sa kaniyang pagpapalakas ng presensiya ng pamahalaan ng Filipinas sa Mindanao, ipinangalan sa kaniya ang bayan ng Dadiangas noong September 1968. (PKJ) ed VSA