píli

Ang píli (Canarium ovatum), ay isa sa 600 species ng halaman sa pamilyang Burseraceae, na katutubo sa Malesia, isang makasaysayan at heograpikong rehiyon na malapit sa Timog-Silangang Europa. Ang genus na Canarium ay mula sa “kenari,” isang salitâng bernakular sa mga isla ng Moluccas sa Indonesia. Maganda ang punongkahoy na Canarium ovatum, pantay pantay ang mg sanga at dahon, madagta ang kahoy, may taas na 20 metro, ngunit hin-di basta naitutumba ng malakas nga hangin. Katulad sa ibang halaman, ang polinasyon ng mga bulaklak ng píli ay ginagawa ng mga insekto. Madalas mamulaklak ang píli ngunit matagal mahinog ang mga bunga.

Isang uri ng drupe ang bunga ng píli, 4-7 sentimetro ang habà, 2.3- 3.8 sentimetro ang diyametro, at tumitimbang ng 15.7- 45.7 gramo.  Ang balát (exocarp) ng bunga ay makinis, payat, makintab, at nagiging kulay ube kapag nahihinog na; ang sapal (mesocarp) ay mahibla, malaman, at kulay berdeng dilaw. Ang matigas na talukap o shell (endocarp) ang nangangalaga sa embriyo. Ang isang dulo ng bunga ay patulis, samantalang ang kabilâng dulo ay pulpol. Ang cotyledon o embriyo ay nasa 4.1-6.6% ng buong bunga at binubuo ng 8% carbohydrate, 11.5-13.9% protina, at 70% tabâ .

Kahit na inaalagaan ang pili bilang halamang ornamental sa maraming bansang tropiko, dito lámang sa Filipinas nagpoproseso ng buto ng pili sa komersiyal na antas. Ang sentro ng produksiyon ay sa rehiyon ng Bicol (mga probinsiya ng Sorsogon, Albay, at Camarines Sur), katimugang Tagalog, at silangang Bisayas. May 300 hek-taryang lupain ang nataniman ng 60,000 punò ng pili sa Negros Occidental. Noong 1977, napatalâ na nag-eksport ang Filipinas ng hindi kukulangin sa 3.8 tonelada ng buto ng píli sa Guam at Australia. (SSC)