Crisanto delos Reyes
(1828–4 Hulyo 1895)
Matalinong negosyante at isa sa mga isinangkot sa Pag-aalsa sa Cavite noong 1872, ipinanganak si Crisanto delos Reyes (Kri·sán·to de·lós Ré·yes) noong 25 Oktubre 1828 sa Quiapo, Maynila kina Gregorio delos Reyes, isang mariwasang abogado, at Dominga Mendoza, kapuwa may dugong Tsino. Batà pa siyá nang maulila at lumaki sa mga tagapag-ingat ng yaman ng pamilya.
Maaga siyáng nahilig sa negosyo. Nagsimula siyáng tenedor de libros at ang kinita ay pinuhunan sa negosyo ng mga sirang bakal. Pagkuwan, nakapag-ari niyá ng lupain sa Binondo at pinatayuan ng bodega. Naging kandelero o tagasuplay siyá ng mga kailangan sa barko at bago mag-1872 ay pinakamalaking kandelero sa pantalan at lalawigan ng Cavite. Hinawakan din niya ang negosyo ng mga kapatid. Isa sa negosyo niya ang katas ng ilang-ilang na iniluluwas sa France. Nag-ari din siyá ng isang pabrika ng tabako sa Kalye Alix (Legarda ngayon), Sampaloc, Maynila.
Gayunman, ayaw niya ang pang-aapi at kayâ hindi niya gusto ang pananakop ng mga Español. Isa siyá sa unang sumapi sa Masoneriya, masugid na nag-ambag sa mga paring sekular, at marahil, kahit sa suweldo ng mga kawawang sundalo sa Cavite. Noong 1850, ikinasal siyá kay Dorotea at nagkaroon ng apat na anak. Nang idawit siyá sa Pag-aalsa sa Cavite noong 15 Pebrero 1872, si Dorotea ang namahala ng kaniyang negosyo.
Ikinulong muna siyá sa Bilibid at saká ipinatapon sa España noong 18 Pebrero kasáma ang apat pang Filipino. Mula Cadiz, ibinilanggo silá sa Cartagena, Morocco. Dahil sa kaguluhan noong 1874 sa mga canton ng España, nakatakas sina Crisanto at nakarating sa Marseilles, France. Binuhay muli dito ni Crisanto ang negosyong katulad sa Cavite. Limang taón siyá doon bago umuwi sa Filipinas. Namatay si Dorotea noong 1888 at namatay din si Crisanto noong 4 Hulyo 1895.
Nang sumiklab ang Himagsikang 1896, kasáma ang pan- galan ni Crisanto sa listahan ng mga dadakpin bílang tagatustos sa Katipunan. Nang sadyain siyá ng mga sundalo sa bahay ay noon lámang nilá nalamang patay na siyá. Hindi nakaligtas ang kaibigan niyang si Inocencio at ang kaniyang abogadong si Numeriano Adriano. (GVS)