Gregorio del Pilar
(14 Nobyembre 1875–2 Disyembre 1899)
Si Gregorio del Pilar (Gre·gór·yo del Pi·lár) ang binansagang “Bayani ng Pasong Tirad” at pinaka-batàng heneral sa Himagsikang Filipino. Ipinanganak siyá noong 14 Nobyembre 1875 sa San Jose, Bulacan, Bulacan. Ang ama niyang si Fernando H. del Pilar ay kapatid ni Marcelo H. del Pilar, at bagama’t angkan ng mayamang Gatmaitan ay nása sangang mahirap ang kaniyang pamilya.
Matagal na niyang nais sumapi sa Katipunan ngunit hindi tinanggapdahil masyadong batà. Gayunman, nagsilbi siyáng tagapagdalá ng mensahe at tagapagkalat ng mga akdang ma- panghimagsik. Nang sumiklab ang Himagsikang Filipino, tumakas palabas ng Maynila si Goyo (palayaw niya) at tinanggap na ring kasapi ng Katipunan.
Unang nakilála ang kagitingan ni Goyo sa Labanang Kakarong, isang lugar sa Pandi, Bulacan, noong 1 Enero 1897. Dahil dito’y nabigyan siyá ng ranggong tinyente. Kinagulatan siyá sa pag-asinta ng rebolber. Sa kaniyang kahusayan sa pakikidigma ay itinaas ang ranggo niya sa tenyente-koronel. Kabilang siyá sa lumagda sa Konsti-tusyong Biyak-na-Bato at sa maliit na pangkat na isináma ni Aguinaldo sa Hong Kong kaugnay ng pansamantalang kapayapaan. Kasáma rin siya ni Aguinaldo nang bumalik sa Filipinas. Sa Cavite, hinirang siyá ni Aguinaldo bilang “diktador ng Bulacan at Nueva Ecija.” Sa loob naman ng madalîng panahon, nakabuo siyá ng batalyon at napasuko niya ang mga Español sa Bulacan at Nueva Ecija. Itinaas siyá ni Aguinaldo sa ganap na heneral at noong inagurasyon ng Kongresong Malolos ay pinanguna siyá sa paradang militar.
Kasáma ni Aguinaldo si Goyo sa pag-urong mula sa Bayambang, Pangasinan hanggang makarating sila sa Ilocos Sur. Noong 1 Disyembre 1899, ipinasiya niya, kasáma ang maliit na pangkat ng kawal na Filipino, na harapin ang mga tumutugis na Americano sa Pasong Tirad. Ipinagtanggol nila ang paso upang magkaroon ng panahon ang pangkat ni Aguinaldo na makalayô. Kasama si Goyo sa mga nagbuwis ng buhay sa labanang iyon bago nakuha ang Pasong Tirad. Ipinangalan sa kaniya ang isang bayan sa Ilocos Sur at ang Fort Del Pilar, tahanan ng Philippine Military Academy sa Lungsod ng Baguio. (PKJ)